Ne zaman İHA-SİHA konusu açılsa iktidar ve yandaşları, “CHP’nin Türkiye’de havacılık sanayinin gelişmesini engellediğini” iddia ediyorlar. Buna kanıt olarak da CHP’nin, Nuri Demirağ’ın havacılık çalışmalarını baltaladığını ileri sürüyorlar. Bu arada erken Cumhuriyet döneminde (1923-1950 arasında) devletin kurduğu uçak fabrikalarını ve üretilen uçakları ise görmezden geliyorlar. İşte bugünkü konumuz THK Uçak Fabrikaları ve 1948’de hayata geçirilen THK-13 Uçan Kanat Projesi…
Türk Hava Kurumu
Atatürk, Türkiye’de yerli-milli havacılık sanayisinin kurulmasına büyük önem veriyordu. Bu amaçla, daha 1925’te Türk Tayyare Cemiyeti’ni (Türk Hava Kurumu) kurdurdu. THK’nin temel amaçlarından biri uçak fabrikaları kurmaktı.
TOMTAŞ Kayseri Uçak Fabrikası (1926-1950)
15 Ağustos 1925’te Türkiye Cumhuriyeti ile Alman Junkers Uçak Fabrikası AŞ arasında yapılan bir anlaşma ile TOMTAŞ (Tayyare ve Motor Türk AŞ) kuruldu. 3.5 milyon TL sermaye ile kurulan şirkete THK de 125 bin TL sermaye ile katıldı. Anlaşmaya göre TOMTAŞ, Kayseri’de üretim ve montaj için, Eskişehir’de de bakım ve onarım için birer fabrika kuracaktı.
TOMTAŞ Kayseri Uçak Fabrikası, 6 Ekim 1926’da devlet töreniyle açıldı. Fabrika 50 Türk, 120 Alman personelle çalışmaya başladı. Fabrika açıldıktan sonra Türk-Alman ortaklığında bazı sorunlar baş gösterdi. Anlaşmazlıklar nedeniyle Alman Junkers, hisselerini 520 bin TL bedelle THK’ye devredip ortaklıktan çekildi. 28 Haziran 1928’de TOMTAŞ’ın faaliyetleri sona erdi.
Kayseri Uçak Fabrikası, 1930’da MSB’ye devredildi. 1931’de yeniden açılan fabrikada Amerikan Curtiss Hawk, Curtiss Fledgling, Alman Gotha, Polonya P.Z.L, İngiliz Miles Magister uçaklarının üretimi ve montajı yapıldı. Kayseri Uçak Fabrikası’nda 1926-1942 arasında 212 uçak, 27 planör üretildi. Ayrıca 1937-1947 arasında 24 tip uçak fasbatı ve 14 tip motor revizyonu yapıldı. (Osman Yalçın, Türk Hava Harp Sanayi Tarihi, İstanbul, 2013, s.129-132; İsmail Yavuz, Mustafa Kemal’in Uçakları, İstanbul, 2013, s. 38)
Kayseri Uçak Fabrikası, -Marshall Yardımı sürecinde- 1950’den itibaren “Hava İkmal Merkezi”ne dönüştürüldü. Burada Hava Kuvvetleri Komutanlığı’na ait çeşitli onarım ve revizyonlar yapıldı. (Yavuz, s. 38)
THK Etimesgut Uçak Fabrikası (1942-1952)
Atatürk, 1 Kasım 1937’deki Meclis konuşmasında “Bütün uçaklarımızın ve motorlarının ülkemizde yapılması ve savaş hava endüstrimizin de bu temele göre geliştirilmesi gerekir” diyerek Türkiye’nin yerli uçak ve uçak motoru fabrikaları kurması gerektiğini belirtti.
THK, uçak üretimine Akköprü’de bulunan küçük binasında başladı. 1941’de Ankara’da THK Etimesgut Uçak Fabrikası kuruldu. 1945’te yine Ankara’da Gazi Uçak Motoru Fabrikası kuruldu. 1950’de Ankara Rüzgâr Tüneli tamamlandı. 1941’de açılan THK Etimesgut Uçak Fabrikası, yaklaşık 14 bin m2 yüzölçümüne sahipti. 1947’de yaklaşık 16 bin m2’ye yayılan fabrika 8 milyon TL’ye mal oldu. Fabrika, 1942’de 113 mühendis ve 211 teknisyen ile çalışmaya başladı. 1945’te fabrikanın çalışan sayısı 945 kişiye yükseldi. 1947’de çalışan sayısı 540 kişiye indi. Fabrikada 27 yabancı çalışan vardı. II. Dünya Savaşı sonrası yabancılar ülkelerine dönünce 1948’den itibaren fabrikada yabancı kalmadı. Fabrikadaki çalışan sayısı 1949’da 397 kişiye geriledi. Fabrikadaki genç Türk uçak mühendisleri özgün modeller tasarlayıp ürettiler.
Gönder